Over het algemeen geeft niet hoeven aan dat iets niet noodzakelijk of wenselijk is.

• Je hoeft niet op tijd te zijn. (= het is niet nodig dat je op tijd bent)
• Je hoeft dat niet steeds te herhalen, ik weet het onderhand wel.
• Je hoeft niet altijd koffie te drinken, er is ook wat anders.

Niet moeten geeft aan dat het noodzakelijk, wenselijk of beter is dat iets niet gebeurt of het geval is. De betekenis van niet moeten komt in de buurt van die van niet mogen.

• Ze moet hem vooral niet vertrouwen! (= het is nodig dat ze hem niet vertrouwt)
• Die bank is pas geschilderd, daar moet je niet op gaan zitten.
• Je moet niet altijd koffie drinken, want dat is slecht voor je maag.

Het is niet duidelijk of niet moeten in de betekenis niet hoeven tot de standaardtaal in België gerekend kan worden. De combinatie niet hoeven wordt in België geregeld in die betekenis gebruikt. Toch is er een niet te verwaarlozen groep taalgebruikers die dat gebruik afkeurt.

Het onderscheid tussen moeten en hoeven geldt zowel voor expliciete ontkenningen, bijvoorbeeld met niet, geen, niets, niemand, nooit of nergens, als voor impliciete ontkenningen, bijvoorbeeld met alleen maar (‘niet meer dan’), nauwelijks (‘bijna niet’), pas (‘niet eerder dan’), slechts (‘niet meer dan’), weinig (‘niet veel’) of zelden (‘niet vaak’).

• Je hoeft niets klaar te maken, wij zorgen voor het eten. (= het is niet nodig dat je iets klaarmaakt)
• Jullie hoeven pas morgen te betalen, er is dus nog tijd om naar de bank te gaan. (= het is niet eerder dan morgen noodzakelijk dat jullie betalen)
• Die machine werkt heel makkelijk, je hoeft alleen maar op die knop te drukken.