De verschillende duurzaamheidscompetenties zijn zo sterk met elkaar verweven, dat je bijna altijd aan meerdere tegelijk werkt. Bij het opstellen en evalueren van leeractiviteiten moet je dus altijd oog hebben voor duurzaam gedrag als een som van verschillende competenties. Checklists met subdoelstellingen en na te streven beheersingsniveaus zijn nuttig om de competenties te concretiseren en te tonen waarop je moet letten bij studenten. Bovendien kunnen bepaalde competenties meer of minder aandacht krijgen in verschillende vakken. Over een opleiding heen is het echter belangrijk om te focussen op het geheel van de competenties en te zorgen dat de evaluatie gericht is op duurzame actie of gedrag als resultaat van de som van alle competenties.

Omdat we deze geïntegreerde benadering zo belangrijk vinden, hebben we bewust gekozen om geen werk- of evaluatievormen te suggereren per competentie. In de plaats daarvan voorzien we een toolbox met werkvormen, die bruikbaar zijn in een competentiegerichte lesopzet. De meeste doen beroep op meerdere competenties en kunnen op uiteenlopende manieren ingezet worden.

We linken de voorbeelden in de praktijkgalerij ook niet aan individuele competenties. Dat zou onrecht doen aan de complexiteit van de onderwijsleersituaties waarover de verschillende lectoren getuigen. We verwijzen bij de getuigenissen wel naar de duurzaamheidscompetenties, maar je zal waarschijnlijk nog kansen zien om – met een aanpassing hier of daar – bijkomende competenties aan te spreken.

Het ontwikkelen van competenties gebeurt makkelijker samen met anderen dan in je eentje. Bij sommige competenties, zoals zelfbewustzijn, ligt het accent weliswaar op het individu, maar je eigen standpunt en gevoelens verkennen en verhelderen gebeurt makkelijker in interactie met anderen dan alleen. Zij kunnen je bij wijze van spreken een spiegel voorhouden door kritische vragen te stellen, je uitspraken te parafraseren, enzovoort. Ook iets als systeemdenken wordt leerrijker wanneer je beroep kan doen op de voorkennis, denkstrategieën en creativiteit van meerdere personen. Voor andere competenties, zoals de interpersoonlijke of normatieve, is de aanwezigheid van anderen ronduit essentieel. Duurzaamheidseducatie is dus een proces waarin sociaal leren, co-creatie, dialoog en participatie vooropstaan.

Zowel lectoren als studenten zijn soms geneigd om te veel te focussen op de concrete resultaten van projecten of processen. Wat is er veranderd, wat hebben we gecreëerd, hoeveel heeft iets opgebracht, hoeveel mensen hebben we bereikt, welke vernieuwing werd gerealiseerd? Het zijn maar enkele vragen die vaak gebruikt worden om het succes van een project aan af te meten. Het gaat bij duurzaamheidseducatie echter niet alleen om concrete output, maar minstens even veel om de verandering die gebeurt bij de betrokken lectoren en studenten. Soms heb je veel gerealiseerd in de hoofden van de mensen, zonder dat dit tot duidelijk meetbare output heeft geleid.

Een duurzame gedragsverandering gebeurt bovendien niet van vandaag op morgen. Input heeft soms tijd nodig om te ‘rijpen’ voordat mensen er iets mee doen. Daardoor zijn resultaten soms pas zichtbaar op een later moment, bijv. in het gedrag dat leraren vertonen nadat ze al een paar jaar zijn afgestudeerd. Bij duurzaamheidseducatie is het proces dus minstens even belangrijk als het product.

Tot slot nog een belangrijke kanttekening. Zaken als systeemdenken, toekomstdenken, van perspectief wisselen, zelfreflectie, respectvol dialogeren enzovoort kunnen bijna allemaal geoefend worden in relatie tot heel uiteenlopende onderwerpen of zelfs als vaardigheid op zich. Prof. Wim Lambrechts legt in deze video(opent in nieuw venster) goed uit wat daarbij het probleem is.

Lectoren denken soms dat ze aan duurzaamheidscompetenties werken, maar wat ze eigenlijk doen is studenten vaardig maken in een bepaalde techniek, bijv. introspectie, geweldloos communiceren, filosoferen etc. Pas als je deze vaardigheden expliciet koppelt aan duurzaamheidskwesties en er een vorm van attitudeverandering mee beoogt, is er sprake van duurzaamheidseducatie. Je kan immers perfect systeemdenken zonder een duurzaam doel voor ogen.

In veel opleidingen wordt al ingezet op een aantal van hoger genoemde competenties, maar ze worden te weinig gelinkt aan duurzaamheidsthema’s en een duurzame samenleving als doel. Het is belangrijk om dit wel te doen, want daardoor krijgen de competenties meer betekenis voor de studenten. Duurzaamheidskwesties zijn bovendien zodanig complex dat we er niet op mogen vertrouwen dat studenten uit zichzelf allerlei competenties gaan gebruiken om ze te onderzoeken. Ze hebben hierin ondersteuning nodig.