Het werkwoord toestaan drukt een actieve handeling uit. Het heeft de betekenissen ‘toestemming verlenen, mogelijk maken door een bepaalde handeling of houding’ en ‘verlenen’.

• De leerkracht stond de leerlingen toe dat ze een rekenmachine gebruikten.
• De regering heeft toegestaan dat bedrijven tijdelijk afwijken van de lozingsnormen.
• De bank kon hem het krediet toestaan.
• De directeur kon haar geen onderhoud toestaan.

Het werkwoord toelaten drukt een passieve houding uit als het gebruikt wordt in de betekenis ‘laten gebeuren, dulden, niet verhinderen of weigeren’.

• De leerkracht liet oogluikend toe dat enkele leerlingen een rekenmachine gebruikten.
• De voorzitter liet de spreker toe eindeloos door te gaan met zijn betoog.
• Ik kon het nachtlawaai van de buurman niet langer toelaten.
• De scheidsrechters laten te veel toe in deze wedstrijd.
• Belangenvermenging wordt soms oogluikend toegelaten.
• De rechtbank laat dat bewijs in sommige gevallen toe.

In België wordt in contexten met een actieve handeling ook vaak het werkwoord toelaten gebruikt in plaats van toestaan. Dat gebruik van toelaten is standaardtaal in België. Het onderscheid tussen een actief en passief handelingsaspect is niet altijd even duidelijk te maken. In België wordt het minder scherp gemaakt dan in Nederland.

• De leerkracht stond toe / liet toe dat de leerlingen een rekenmachine gebruikten.
• De regering heeft toegestaan / toegelaten dat bedrijven tijdelijk afwijken van de lozingsnormen.
• De voorzitter stond de spreker toe dat hij het woord nam / liet toe dat de spreker het woord nam.
• Hij stond niet toe / liet niet toe dat iemand in zijn huis kwam.
• Het water mag alleen aangewend worden voor de toepassingen waarvoor dat toegestaan / toegelaten is.
• We kunnen geen anonieme getuigenverklaringen toestaan / toelaten.

Toelaten wordt ook gebruikt in contexten waarin er een omstandigheid uitgedrukt wordt. De betekenis is dan ‘veroorloven, mogelijk maken’. In die betekenis is het standaardtaal in het hele taalgebied. Het gebruik van toelaten kan in die betekenis soms vrij formeel zijn. Formuleringen met bijvoorbeeld kunnen of in staat stellen zijn vaak gewoner.

• Als het weer het toelaat, gaan we wandelen.
• Voor zover de omstandigheden het toelaten, gaan de voorbereidingen voor de verkiezingen gewoon door.
• Ik weet niet of haar gezondheid dat toelaat.
• De nieuwe wagons laten de NMBS toe meer reizigers te vervoeren.
  Met de nieuwe wagons kan de NMBS meer reizigers vervoeren.
  De nieuwe wagons stellen de NMBS in staat om meer reizigers te vervoeren.
• De wapenstilstand laat de landen toe om vredesbesprekingen te starten.
  Door de wapenstilstand kunnen de landen vredesbesprekingen starten.

Toelaten wordt ook gebruikt in de betekenissen ‘binnenlaten, de toegang geven’ of ‘het recht verlenen om aan iets deel te nemen’. In die betekenissen is het standaardtaal in het hele taalgebied.

• Honden niet toegelaten.
• Alleen aandeelhouders worden tot de vergadering toegelaten.
• Wie voor het examen slaagt, wordt tot de opleiding toegelaten.
• Minderjarigen worden niet tot de club toegelaten.