INBO Natuurrapporten

Natuurrapport 2023

In het Natuurrapport 2023 onderzoekt het INBO samen met beleidsmakers en experten hoe het Vlaamse beleid tegen 2030 de doelen uit de Europese Green Deal en de bijbehorende Biodiversiteitsstrategie kan halen. Welke barrières staan de beleidsuitvoering in de weg? En via welke oplossingspaden kunnen we die drempels overwinnen?

Het Natuurrapport 2023 focust op de doelen die nauw aansluiten bij biodiversiteit én klimaat. Klimaatverandering en biodiversiteitsverlies zijn onlosmakelijk verbonden en versterken elkaar. Je kan het ene vraagstuk niet zonder het andere oplossen. Een voldoende levenskwaliteit voor iedereen, is daarbij een belangrijke randvoorwaarde. We vertalen de doelen van de Green Deal en Biodiversiteitsstrategie naar vier grote uitdagingen voor Vlaanderen.

• Schade door droogte en overstromingen beperken
• Koolstofuitstoot vermijden
• Samenhangend natuurnetwerk creëren
• Leefbare steden met natuurgebaseerde oplossingen

Met medewerkers van het natuur-, landbouw-, omgevings- en stedenbeleid en met ecologische, ruimtelijke, economische en juridische experten gaan we na:

• Welke hefbomen het Vlaamse beleid kan inzetten om deze uitdagingen aan te pakken;
• Wat het beleid tot nu toe heeft verwezenlijkt en op welke barrières het botst;
• Wat het beleid kan helpen om de resultaten te verbeteren en resterende drempels te overwinnen.

Daarbij gaat het rapport ook na waar de win-wins zitten over de verschillende uitdagingen heen.

Het Natuurrapport 2023 wil op basis van dit onderzoek met robuuste en onderbouwde analyses beleidsmakers inspireren om een aantal dringende maatschappelijke transformaties vorm te geven.

:: Schade door droogte en overstromingen beperken ::

Hoe kan het Vlaamse beleid meer ruimte creëren voor rivierprocessen en zo het waterbufferend vermogen van valleien vergroten? Hoe kan het beleid het hydrologisch herstel van infiltratie- en retentiegebieden realiseren om piekafvoeren te vermijden en om grondwaterreserves aan te vullen?

Verdroging en overstromingen wijzen op een verstoorde waterhuishouding. Aan de basis liggen menselijke ingrepen die de aanvulling van het grondwater beperken, de afstroming naar waterlopen versnellen en de buffercapaciteit van valleien en natte gebieden verminderen. Door de hoge bevolkingsdichtheid, het daaraan gekoppelde hoge  waterverbruik en de sterke ruimtelijke versnippering is Vlaanderen extra kwetsbaar voor zowel verdroging als overstromingen. Daarnaast verhoogt de klimaatverandering de kans op overstromingen en langdurige droogte.

De problematiek van waterkwantiteit is sterk gekoppeld aan die van waterkwaliteit. Het herstel van het watersysteem is cruciaal om zowel de schade door droogte en overstromingen te verminderen als om de waterkwaliteitsdoelstellingen te halen. De biodiversiteit is daarbij zowel een lijdend voorwerp (bv. de verdroging van waterafhankelijke natuur) als een deel van de oplossing. (Tijdelijk) natte ecosystemen bufferen immers neerslag in grond- en oppervlaktewater. Dit verkleint de kans op overstromingen en zorgt voor een meer stabiele aanvoer van water in periodes van droogte. 

Europese en Vlaamse wetten en beleidsstrategieën benadrukken de nood aan systeemherstel. Dat betekent dat natuurgebaseerde maatregelen een essentieel onderdeel vormen van de oplossingsstrategie.

:: Klimaatverandering tegengaan ::

Hoe kan het Vlaamse beleid de groeiende biogebaseerde economie ondersteunen en tegelijk een positieve invloed op de klimaat- en biodiversiteitsdoelen verzekeren? Welke bijdrage kunnen hout uit bosbeheer en biomassa(rest)stromen uit natuur- en landschapsbeheer leveren aan de Vlaamse bio-economie? En hoe geeft het beleid richting aan het gebruik van die biomassastromen; wanneer kunnen deze stromen een bron vormen van hernieuwbare materialen en energie, en wanneer verdient lokale koolstofopslag in bodem en landschap de voorkeur?

Om de klimaatverandering af te remmen, moeten we zowel de uitstoot van broeikasgassen verminderen als broeikasgassen uit de atmosfeer verwijderen. De biodiversiteit speelt een sleutelrol in beide aspecten van klimaatmitigatie: 

• Natuurlijke processen zorgen voor de opslag van koolstof in bodems en biomassa. Biodiversiteit ligt aan de basis van die processen. 
• De resulterende biomassa wordt ondermeer ingezet om fossiele en minerale bronnen te vervangen bij de productie van energie, chemische stoffen en materialen. Zo helpt biomassa de koolstofuitstoot te beperken. 

De Europese Unie zet via de Green Deal volop in op de transitie naar een koolstofarme, circulaire economie. Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor biomassa. De productie van biomassa voor de grondstoffen en producten die we in Vlaanderen produceren en verbruiken, heeft echter ook minder gunstige invloeden op het klimaat en de biodiversiteit: 

• Nog al te vaak brengt biomassaproductie een verlies aan biodiversiteit met zich mee, meer nog in het buitenland dan in Vlaanderen. 
• Als koolstofrijke ecosystemen aangetast worden, kan bovendien de klimaatverandering toenemen. 

Het Natuurrapport 2023 bestudeert deze vraagstukken en onderzoekt hoe het Vlaamse biodiversiteits-, klimaat- en bio-economiebeleid elkaar (verder) kunnen versterken. 

:: Samenhangend natuurnetwerk creëren ::

Vlaanderen is de meest versnipperde regio van Europa. Natuurgebieden zijn klein, ruimtelijk geïsoleerd en liggen ingebed in een intensief gebruikt landschap. Dat maakt deze gebieden extra kwetsbaar voor milieudrukken van buitenaf. Bovendien zorgt versnippering ook voor een verlies aan soortenrijkdom, voor een beperktere genetische diversiteit en voor een verlies aan ecosysteemprocessen.

Klimaatverandering versterkt dit proces: natuurlijke processen worden verder ontregeld en de biodiversiteit gaat achteruit.
Grotere, meer aaneengesloten gebieden bieden daarentegen meer kansen voor organismen en helpen de natuur zich beter aan te passen aan de klimaatverandering. Bovendien levert een dergelijk  samenhangend natuurnetwerk ook heel wat voordelen op voor de mens. Maar wat is een goed, samenhangend natuurnetwerk? En wat kunnen we leren uit het verleden om in de toekomst nog beter in te zetten op natuurnetwerken?

Europese en mondiale beleidsinstanties zetten de benchmark van 30% beschermde natuur op land en in de zee voorop. Voor Europa is dat de sleutel tot een trans-Europees samenhangend natuurnetwerk tegen 2030.  In Vlaanderen staat de ontwikkeling van een natuurnetwerk al sinds de jaren 1990 op de beleidsplanning, maar ondanks alle beleidsinitiatieven, instrumenten en maatregelen is het doel nog veraf.

In het Natuurrapport 2023 onderzoeken we welke strategie en hefbomen dit doel dichterbij kunnen brengen. Het rapport houdt rekening met de perceptie dat eigendomsrechten absoluut zijn, dat een gewestplanbestemming eeuwigdurend is en dat financiële middelen en mankracht beperkt zijn. 

:: Leefbaarheid in steden verbeteren ::

Hoe kan natuur helpen de leefbaarheid in steden te verbeteren? En welke beleids- en maatschappelijke actoren kunnen hier samen werk van maken? 

Steden gaan grote uitdagingen tegemoet:  hittestress, risico’s op overstromingen en wateroverlast, droogtestress en een beperkt aanbod aan natuurlijke leefgebieden en toegankelijk groen. Door de klimaatverandering, de uitbreiding van steden en sociaal-culturele verschuivingen nemen deze uitdagingen nog toe. Dit heeft niet alleen een nadelige invloed op de biodiversiteit in steden maar ook op de leefomgevingskwaliteit, het welzijn en de gezondheid van stadsbewoners. Het natuur-, omgevings-, gezondheids- en stedenbeleid zetten in op een mix van technische oplossingen (bv. renovatie van gebouwen, strengere emissienormen) en natuurgebaseerde oplossingen. Het Natuurrapport 2023 gaat in op die laatste. 

Stedelijke vergroening en groenblauwe dooradering kunnen zorgen voor een uitbreiding van natuur binnen de stad en voor een betere verbinding ervan met de ruimere omgeving. Dit vergroot niet alleen de draagkracht voor diverse planten, dieren en andere organismen, maar versterkt ook ecologische processen die nuttig of aangenaam zijn voor de mens. Denk daarbij aan verkoeling of retentie en infiltratie van hemelwater. Verder bieden vergroening en groenblauwe dooradering ook kansen voor een betere verbinding van stadsnatuur met de inwoners en andere gebruikers van de stad. Op die manier kan natuur bijdragen aan ‘samen’leven in de stad.